Etimologjia nuk është një me hetimin e gurrës së një fjale, e as duhet të ndalet me diktimin e kësaj gurre. Ajo përfshin diçka më tërësore, atë që mund të quhet jeta e fjalëve në një kuptim të përgjithshëm.

Objektin e saj e përbëjnë kështu zona e përhapjes sot e dikur të fjalës, mjedisi ku u formua, historia e saj dhe zhvillimi i brendshëm i saj, pjelloria e saj në degëzimet e mëtejme në forma e kuptime sekundare, aftësia e saj për të formuar rrjedhoja, kompozita e neologjizma, lidhjet me fjalë të tjera përbrenda leksikut të gjuhës, vitaliteti i saj në të zëvendësuarit e atyre, ose anasjelltas vjetërimi, zhdukja e zëvendësimi i saj me fjalë të tjera. Në këtë mënyrë çështja e burimit të një fjale duhet të bëjë pikënisjen për historinë e saj, e pikëmbërritjen për studimin e kësaj historie. Kjo çështje pra duhet të përbëjë shkallën e fundit në shkallaren shumë pjesësh të kërkimit, si përfundim logjik i kësaj, dhe jo objektin e pandërmjemë me një kapërcim nga gjendja e sotme drejtpërdrejt te gurra primare e fjalës.

Kërkimi vetë, në vend që të kapet pas disa elementesh të pakapshme e të përafërishme, duhet t’u mbahet elementeve që janë të qarta e të sakta.

Studimi etimologjik i shqipes duhet më në fund të jetë i tillë që të paraqesë, qoftë dhe në mënyrë indirekte, edhe një pamje të historisë së formimit të leksikut të saj dhe të rrugëve nëpër të cilat u formua.

Hap më hap me objektin shkon dhe metoda. Në kundërshtim me shumicën e etimologëve të gjertanishëm – me ndonjë përjashtim të rrallë si Norbert Jokli – ne në studimin etimologjik të leksikut të shqipes nuk nisemi nga jashtë e të hyjmë brenda, nga rrethanat e gjuhëve të tjera të depërtojmë në problemet e kësaj gjuhe: po nisemi konsekuentisht e në mënyrë të vetëdijshme nga brenda e dalim jashtë, shqyrtojmë gjendjen e brendshme të shqipes, e kalojmë në krahasime përtej caqeve të saj. Krah më krah me këtë përpiqemi që të nisemi prej fakteve konkrete të gjuhës e mbi dëshmitë e këtyre të formojmë mendimet edhe tezat, e jo anasjelltas. Përveç kësaj, e në plotësim të kësaj metode pune, ndiqet zhvillimi i fjalës në hapësirë e në kohë, me zbatim – brenda caqeve të mundësisë – të parimit matematik të kalimit prej së njohurës në të panjohurën, duke u ngjitur pra nga gjendja e tanishme shkallë‑shkallë në të kaluarën e saj. Që në shpjegimin etimologjik të një fjale pajtimi me rregullat fonetike duhet të bashkohet me sqarimin e strukturës morfologjike dhe me diktimin e vlerës kuptimore, kjo u shtjellua më lart. Po që gjurmimi etimologjik, përveç kësaj, për një ndriçim më të mirë të fushës së kërkimit, duhet të ketë parasysh dhe disa faktorë të tjerë, gjuhësorë e jashtëgjuhësorë, këtë do ta ndjekim më për së afërmi më poshtë.

……………………………………………………………………………………………

Në bazë të çdo etimologjie qëndron një afrim, një krahasim – i marrë në një kuptim më të gjerë të kësaj fjale – , qoftë përbrenda gjuhës, qoftë me një fjalë të një gjuhe tjetër, dhe përbrenda gjuhës qoftë në vështrimin gjeografik‑territorial, qoftë në vështrimin hıstorik, me një element nga një shtresë e mëparme e gjuhës Parimi i parë e i fundit që duhet të ndiqet në këtë mes, është që të krahasohen fjalë që janë të krahasueshme midis tyre. Ky parim aksiomatik nuk mund të theksohet mjaft në punë të etimologjisë së gjuhës shqipe, sepse në këtë fushë kërkimesh ai është lënë mënjanë më shumë nga ç’mund të besohet. Metoda e gabuar e disa dijetarëve, të cilët përndryshe kanë merita të shquara në lëmin e albanistikës, merita që ne jemi të fundit që të mos i njohim, ka qenë që, të joshur nga sirena e një farë akordi formal midis një fjale të shqipes e një fjale të një gjuhe tjetër, pa hetuar saé duhet vëndin dhe rrethanat e brendshme të secilës nga ato në gjuhën përkatëse kanë venduar barazime etimologjike, të cilat shpeshherë janë të tilla që as mund t’i shtrohen një diskutimi. Për ata dijetarë leksiku i shqipes në vijë të përgjithshme ndahet në dy grupe, më një anë huazime prej gjuhësh së caktuara, më një anë fjalë trashëgimie që janë reflekse të drejtpërdrejta disa bazash indoeuropiane të rindërtuara me mjete krahasimi. Nuk është pasur parasysh sa duhet që – sikundër do të shihet më poshtë – koncepti i huazimit në disa rasa është me vlerë relative. Për fjalët e vendit nuk është vlerësuar si duhet rrethana që jo të gjitha këto janë medoCmos të lashta e medoemos të një burimi të pandërmjemë prej bazash indoeuropiane, vazhdues të pakëputur të periodës parahistorike të gjuhës. Është lënë shpeshherë pas dore fakti që, si gjithë gjuhët, edhe shqipja në periodën postetnike të sajnë ka pasuruar vazhdimisht leksikun e vet me fjalë të reja, të krijuara pjesërisht nga fondi i trashëgimit, pjesërisht nga elementi i huazuar. Në këto rrethana, për atë që studion burimin e një fjale, del si detyrë që para së gjithave të konstatojë sa më qartë që t’i jetë e mundur përdorimin, degëzimet, përhapjen gjeografike, mjedisin e historinë e kësaj fjale, ku është e mundur me shfaqjen e parë të sajnë në shkrim. Me fjalë të tjera, të përmbushet kërkesa kryesore që studimi të dalë prej një baze filologjike të shëndoshë. Vetëm pasi me këtë punë paraprake të shfrytëzimit të burimeve t’i jetë caktuar fjalës vendi përbrenda gjuhës, përligjet metodikisht kalimi në krahasimet, sidomos në ato me gjuhë të tjera, sh. edhe më lart f. 47. Vetëm atëherë bëhet më e lehtë të shihet se në cilat rasa kemi të bëjmë me një formim relativisht të ri e që gjen shpjegim brenda sistemit të gjuhës, në cilat me një fjalë më të moçme e që ka lidhje afrie të jashtme, e në cilat me një tjetër, që mund të ndriçohet gjer diku, po që në punë të burimit mbetet e pasqaruar. Me një të tillë analizë vlerësohen më drejt edhe formimet e përftuara pjesërisht prej marrëdhëniesh të jashtme e pjesërisht prej proceseve të brendshme. Me këtë nuk duam aspak të lihet përshtypja se për ne krahasimi i brendshëm duhet medoemos të mbizotërojë, e as më pak të mendohet se ai për ne qenka gjithçka në kërkimin etimologjik. Për mendimin tonë krahasimi i brendshëm e krahasimi i jashtëm janë dy veprime barabar të domosdoshme e barabar të përligjura të analizës historike të gjuhës, të cilat bashkëveprojnë dhe plotësojnë shoqi‑shoqin duke ruajtur një baraspeshë në mes të tyre, po që duhet të kryhen njëra pas tjetrës. E para është premisa e së dytës. Me këtë nuk mund të fillohet pa u kthjelluar e para.

Duke nisur me elementin e trashëguar të leksikut, vihet re se ka disa kategori fjalësh të vendit të cilat, megjithëse të këtilla, janë pjellë e zhvillimit të brendshëm të gjuhës, dhe përbrenda këtij zhvillimi për një pjesë të mirë formime relativisht të vona. Në pajtim me këtë karakter të tyre, edhe krahasimet që ato kërkojnë, nuk janë përhera të rendit gjenetik, dhe as vetëm të fushës indoeuropiane, po mund të bëhen edhe me gjuhë më pak të afra, ose dhe aspak të afra me shqipen, ose janë formime që sqarohen edhe pa iu shtruar medoemos një krahasimi.